Blog

Wina

W potocznym rozumieniu „jest winny” znaczy, że zrobił coś niewłaściwego. Czyli, że decyzja lub zachowanie osoby jest przyczyną jakiegoś nieszczęścia. Prawo przypisuje winie bardziej techniczne, swoiste znaczenie. Nieraz z mediach słyszymy, że sprawca został złapany na gorącym uczynku, ale „nie przyznaje się do winy”. Taki sprawca ma zwykle na myśli, że nie popełnił czynu, twierdzi, że to nie jego ręka. Dla sądu to czy sprawca popełnił zarzucany czyn jest sprawą odrębną od winy, można popełnić czyn zarówno karygodny (społecznie szkodliwy) jak i karalny (zabroniony) i nie być winnym.

Wina w prawie cywilnym

Reżim ex delicto

Art. 415. Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia.

WINA –  naganna decyzja (element subiektywny) człowieka odnosząca się do podjętego przez niego bezprawnego (element obiektywny) czynu (działania albo zaniechania), czyli WADLIWOŚĆ + BEZPRAWNOŚĆ BEZWZGLĘDNA

Bezprawne jest każde zachowanie się przekraczające potrzebę ostrożności wymaganej przez zasady współżycia między ludźmi, lub w inny sposób naruszające zasady współżycia społecznego, choćby nawet nie było zakazane przez ustawę.

Przesłanki przypisania winy:

  • poczytalność (art. 425) i
  • dojrzałość (426), które zapewniają zachowanie się z odpowiednim rozeznaniem, a także
  • strona podmiotowa (umyślność, nieumyślność)

Przesłanki negatywne wyłączające bezprawność (kontratypy):

  • obrona konieczna (art. 423),
  • stan wyższej konieczności (art. 424),
  • dozwolona samopomoc (343 par. 2)
  • zgoda poszkodowanego, o ile jest ważna (art. 58)
  • wykonywanie własnych praw podmiotowych (np. 149, uprawnienie wynikające z najmu)
  • nadużycie prawa podmiotowego przez uprawnionego (poszkodowanego) – nie jest bezprawne naruszenie nietykalności mieszkania, jeśli ten kto narusza ratuje wyższe dobro bo chce dzwonić po karetkę – dobro naruszone jest mniejszej wagi
  • prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia
  • działanie z pobudek altruistycznych
  • działanie w obronie interesu społecznego lub prywatnego

Art. 425. § 1. Osoba, która z jakichkolwiek powodów znajduje się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, nie jest odpowiedzialna za szkodę w tym stanie wyrządzoną.

§ 2. Jednakże kto uległ zakłóceniu czynności psychicznych wskutek użycia napojów odurzających albo innych podobnych środków, ten obowiązany jest do naprawienia szkody, chyba że stan zakłócenia został wywołany bez jego winy.

Art. 426. Małoletni, który nie ukończył lat trzynastu. nie ponosi odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę.

Postacie winy (ściśle mówiąc są to postacie strony podmiotowej):

  • wina umyślna (dolus): zamiar bezpośredni (chce) albo ewentualny (godzi się)
  • wina nieumyślna (niedbalstwo, culpa): niedołożenie wymaganej staranności (art. 355), na gruncie prawa cywilnego nie ma sensu wyróżnianie lekkomyślności, bowiem sprawca szkody odpowie w obu przypadkach (tak, np. sygn. akt III CK 522/04) – następuje tu przesunięcie akcentu z rozważań psychologicznych w kierunku teorii normatywnej. Nie ma więc znaczenia czy sprawca przewidywał możliwość wystąpienia szkody ale bezpodstawnie sądził że jej uniknie i dlatego kontynuował niestaranne zachowanie. W prawie karnym lekkomyślność uzasadnia wyższy stopień winy co powinno znaleźć odzwierciedlenie w wymiarze kary.

Art. 355. § 1. Dłużnik obowiązany jest do staranności ogólnie wymaganej w stosunkach danego rodzaju (należyta staranność).

§ 2. Należytą staranność dłużnika w zakresie prowadzonej przez niego działalności gospodarczej określa się przy uwzględnieniu zawodowego charakteru tej działalności.

Po ustaleniu, że sprawca szkody zachował się w sposób odbiegający od wzorca, należy jeszcze ustalić czy w konkretnych okolicznościach i z uwagi na indywidualne cechy mógł ona zachować się w sposób należyty, czyli trzeba zbadać sytuację psychiczną w jakiej się znalazł – tylko wtedy można mu postawić zarzut nagannej decyzji.

Reżim ex contractu

WINA –  naganna decyzja (element subiektywny) człowieka odnosząca się do podjętego przez niego bezprawnego (element obiektywny) czynu (działania albo zaniechania), czyli WADLIWOŚĆ + BEZPRAWNOŚĆ WZGLĘDNA

Bezprawne jest zachowanie sprzeczne z treścią zobowiązania, która wynika nie tylko z samej czynności prawnej ale też z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów (art. 56). Zresztą zobowiązanie nie musi wynikać z kontraktu (nazwa reżimu odpowiedzialności jest myląca) tylko jakiegokolwiek źródła kreującego uprzednie zobowiązania między stronami.

Art. 471. Dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.

Art. 472. Jeżeli ze szczególnego przepisu ustawy albo z czynności prawnej nie wynika nic innego, dłużnik odpowiedzialny jest za niezachowanie należytej staranności.

Art. 355. § 1. Dłużnik obowiązany jest do staranności ogólnie wymaganej w stosunkach danego rodzaju (należyta staranność).

§ 2. Należytą staranność dłużnika w zakresie prowadzonej przez niego działalności gospodarczej określa się przy uwzględnieniu zawodowego charakteru tej działalności.

Art. 473. § 1. Dłużnik może przez umowę przyjąć odpowiedzialność za niewykonanie lub za nienależyte wykonanie zobowiązania z powodu oznaczonych okoliczności, za które na mocy ustawy odpowiedzialności nie ponosi.

§ 2. Nieważne jest zastrzeżenie, iż dłużnik nie będzie odpowiedzialny za szkodę, którą może wyrządzić wierzycielowi umyślnie.

Na zasadę winy jako główną, a nie odpowiedzialności obiektywnej (zas ryzyka), która też występuje np. w art. 474, wskazuje art. 473 par. 2, w którym mowa jest o umyślności.

Z reguły dłużnik odpowiada za każdą winę, w sytuacjach szczególnych dokonuje się jednak gradacji winy (stopnie winy):

  1. zamiar bezpośredni, dolus directus – dłużnik chce naruszyć ciążące na nim obowiązki
  2. zamiar ewentualny, dolus eventualis – dłużnika godzi się na to
  3. nieumyślność (wina nieumyślna):
  • niedbalstwo: nie dochował należytej staranności w sytuacji, gdy powinien i zarazem mógł (subiektywnie) zachować się prawidłowo. Samo już jednak podjęcie się przez dłużnika działań przerastających jego kwalifikacje lub siły nosi zawsze znamiona winy.
  • rażące niedbalstwo: znaczne odchylenie od wzorca, niezachowanie staranności, jakiej można wymagać od osób najsłabszych.

Można umownie określić miernik staranności na zasadzie swobody umów.

Po ustaleniu, że sprawca szkody zachował się w sposób odbiegający od wzorca, należy jeszcze ustalić czy w konkretnych okolicznościach i z uwagi na indywidualne cechy mógł on zachować się w sposób należyty, czyli trzeba zbadać sytuację psychiczną w jakiej się znalazł – tylko wtedy można mu postawić zarzut nagannej decyzji.

Przesłanki przypisania winy: poczytalność (art. 425) i dojrzałość (426), które zapewniają zachowanie się z odpowiednim rozeznaniem, a także strona podmiotowa.

Przesłanki negatywne: obrona konieczna (art. 423), stan wyższej konieczności (art. 424), dozwolona samopomoc (343 par. 2).

Sformułowanie z art. 471 „okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi” jest bardzo pojemne i mogą to być różne zdarzenia, które uniemożliwiły dłużnikowi spełnienie świadczenia, w szczególności:

  • siła wyższa
  • przypadek
  • działania osób trzecich, za które dłużnik nie odpowiada oraz
  • działania poszkodowanego wierzyciela

Z tym że okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi wynikają z przepisów szczególnych lub samej treści czynności prawnej (strony mogą modyfikować zasady odpowiedzialności).

Wina w prawie karnym

Wina zachodzi wtedy, gdy możemy sprawcy postawić zarzut z popełnienia danego czynu zabronionego, czyli jest to zarzucalna wadliwość procesu decyzyjnego.

W k.p.k. szersze pojęcie winy jako sumy przesłanek, które muszą być spełnione, by sprawca mógł ponieść odpowiedzialność karną, w szczególności, że popełnił czyn zabroniony. Jest to więc pojęcie zaczerpnięte z języka potocznego.

Przesłanki winy:

  • strona podmiotowa przestępstwa, tj. zamiar albo lekkomyślność lub niedbalstwo

Art. 9. § 1. Czyn zabroniony popełniony jest umyślnie, jeżeli sprawca ma zamiar jego popełnienia, to jest chce (zamiar bezpośredni) go popełnić albo przewidując możliwość (zamiar ewentualny) jego popełnienia, na to się godzi (nie liczy na uniknięcie).

§ 2. Czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał (lekkomyślność; liczy na uniknięcie) albo mógł przewidzieć (niedbalstwo).

§ 3. Sprawca ponosi surowszą odpowiedzialność, którą ustawa uzależnia od określonego następstwa czynu zabronionego, jeżeli następstwo to przewidywał albo mógł przewidzieć.

  • określony wiek (dojrzałość)

Przesłanki negatywne uchylające winę i tym samym przestępność:

  • niepoczytalność (art. 31)
  • błąd (28 – 30)
  • działanie na rozkaz (318)
  • stan wyższej konieczności (26 par. 2)

Zgodnie z uzasadnieniem do k.k. nie jesteśmy związani kodeksowym katalogiem okoliczności wyłączających winę. Brak winy można stwierdzić w każdym przypadku kiedy ze względu na anormalną sytuację nie można było od sprawcy wymagać zachowania się zgodnego z prawem.

Zamiar bezpośredni – sprawca obejmuje swoją świadomością wszystkie znamiona czynu zabronionego. Zamiar bezpośredni zachodzi także wtedy gdy sprawca nie jest pewien, że jego zachowanie będzie skuteczne, ale chce skutek spowodować. Zamiar ten zachodzi również wtedy gdy sprawca zdaje sobie sprawę z nieuchronności pewnych skutków, nawet jeśli mu na nich nie zależy.

Ze względu na warunki w jakich doszło do ukształtowania się zamiaru:

  • Zamiar bezpośredni nagły (dolus directus repentinus), jest lżejszą formą winy o ile wynika z zaskoczenia, a nie z faktu, że sprawca nie widzi potrzeby zastanawiać się dłużej.
  • Zamiar bezpośredni przemyślany (dolus directus premeditatus).

Zamiar ogólny (dolus generalis) – sprawca nie precyzuje w swoich przeżyciach psychicznych skutku, który chce spowodować, np. rzuca się z pięściami na oślep.

Zamiar ewentualny różni się od zamiaru bezpośredniego elementem świadomości i elementem woli. Świadomość nie może tu polegać na pewności, a wola na tym że chce on popełnić czyn zabroniony.

Zamiar niby ewentualny (dolus quasi – eventualis) – odmiana zamiaru bezpośredniego, która polega na tym, że sprawca przy braku pewności co do jednego ze znamion czynu zabronionego „chce” zachowania się objętego znamieniem czasownikowym.

Dodatkowe cechy umyślności: cel, motyw, pobudka. Przestępstwo kierunkowe

Motyw – przeżycie psychiczne o charakterze intelektualnym, skłaniające sprawcę do popełnienia czynu.

Pobudka – przeżycie psychiczne o charakterze emocjonalnym, skłaniające sprawcę do popełnienia czynu.

Formy winy nieumyślnej (raczej należało by mówić: formy nieumyślności, która z kolei jest postacią strony podmiotowej – obecny k.k. nie utożsamia winy ze stroną podmiotową):

  • Lekkomyślność – czynimy sprawcy zarzut z tego, że uświadamiając sobie nieostrożny charakter swojego zachowania się, nie skorygował go ani nie zaniechał, lecz liczył na uniknięcie popełnienia czynu zabronionego. To że liczył na uniknięcie odróżnia lekkomyślność od zamiaru ewentualnego.
  • Niedbalstwo – w tym wypadku czynimy sprawcy zarzut, że nie wykorzystał on swoich możliwości intelektualnych i nie rozpoznał, że jego zachowanie jest nieostrożne przez co może doprowadzić do wypełnienia znamion czynu zabronionego, albo wprawdzie rozpoznał (uświadamiał sobie) nieostrożność, ale nie przewidywał, że może ona doprowadzić do wypełnienia znamion czynu zabronionego.

To czy doszło do naruszenia reguł ostrożności ustalamy w oparciu o wzorzec abstrakcyjny.

Następnie aby ustalić czy można sprawcy przypisać winę, należy odpowiedzieć na pytanie czy odchylenie od wzorca nie jest usprawiedliwiona właściwościami i warunkami osobistymi sprawcy lub anormalną sytuacją w jakiej się znalazł.

Do niedbalstwa nie zakwalifikujemy sytuacji kiedy sprawca ograniczył swoje możliwości intelektualne odurzając się, jeśli przewidywał że odurzenie taki skutek wywoła i jednocześnie przewidywał że znajdzie się w sytuacji, w której to ograniczenie będzie miało istotne znaczenie.

Wina mieszana (kombinowana) – polega na tym, że część znamion przestępstwa objęta jest zamiarem sprawcy, a druga część tylko nieumyślnością. Według art. 9 par. 3 k.k. dotyczy to tylko przestępstw umyślnych kwalifikowanych przez określone następstwo. Do tej kategorii zalicza się także przestępstwa umyślno-umyślne oraz nieumyślno-nieumyślne.

Stopień winy, stopień społecznej szkodliwości czynu

Art. 53. §1. Sąd wymierza karę według swojego uznania, w granicach przewidzianych przez ustawę, bacząc, by jej dolegliwość nie przekraczała stopnia winy, uwzględniając stopień społecznej szkodliwości czynu oraz biorąc pod uwagę cele zapobiegawcze i wychowawcze, które ma osiągnąć w stosunku do skazanego, a także potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa.

§ 2. Wymierzając karę, sąd uwzględnia w szczególności

  • motywację i sposób zachowania się sprawcy,
  • popełnienie przestępstwa wspólnie z nieletnim,
  • rodzaj i stopień naruszenia ciążących na sprawcy obowiązków,
  • rodzaj i rozmiar ujemnych następstw przestępstwa,
  • właściwości i warunki osobiste sprawcy,
  • sposób życia przed popełnieniem przestępstwa i zachowanie się po jego popełnieniu, a zwłaszcza
  • staranie o naprawienie szkody lub zadośćuczynienie w innej formie społecznemu poczuciu sprawiedliwości, a także
  • zachowanie się pokrzywdzonego.

§ 3. Wymierzając karę sąd bierze także pod uwagę pozytywne wyniki przeprowadzonej mediacji pomiędzy pokrzywdzonym a sprawcą albo ugodę pomiędzy nimi osiągniętą w postępowaniu przed sądem lub prokuratorem.

Art. 115. § 2. Przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu sąd bierze pod uwagę

  • rodzaj i charakter naruszonego dobra,
  • rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody,
  • sposób i okoliczności popełnienia czynu,
  • wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków, jak również
  • postać zamiaru,
  • motywację sprawcy,
  • rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia.

Kodeks karny nie podaje ani wprost ani wszystkich kryteriów ustalania stopnia winy (stopnia osobistej zarzucalności). W nauce wyróżnia się kryteria podmiotowe:

  • motywacja
  • pobudka
  • cel działania
  • umyślność i jej rodzaj
  • nieumyślność i jej rodzaj
  • szczególna sytuacja motywacyjna
  • działanie pod wpływem nacisku psychicznego
  • właściwości i warunki osobiste sprawcy
  • sposób życia przed popełnieniem przestępstwa i zachowanie się po jego popełnieniu

Należy również sięgać do kryteriów przedmiotowych:

  • rodzaj i charakter naruszonego dobra
  • rozmiar wyrządzonej lub grożącej szkody
  • sposób i okoliczności popełnienia czynu

Te dwie kategorie – wina i społeczna szkodliwość – posługują się podobnymi lub tymi samymi kryteriami, ale ocenianymi z różnych punktów widzenia. Np. popełnienie przestępstwa w sposób okrutny, co też świadczy o motywacji i celu działania, wpływa na stopień winy sprawcy, ponieważ zasługuje on na większe potępienie. Z drugiej strony taki sposób działania powoduje większą dolegliwość dla pokrzywdzonego, a więc czyn jest w wyższym stopniu społecznie szkodliwy.

Można więc powiedzieć, że wskaźniki oceny stopnia społecznej szkodliwości czynu z art. 115 par. 2 należy stosować do oceny stopnia winy. Pokrywają się one częściowo ze wskaźnikami z art. 53 par. 2, który mówi jakie okoliczności należy brać pod uwagę przy wymiarze kary, ten zaś ma być uzależniony od stopnia winy – pośrednio wskazują więc na sposób ustalenia tego stopnia. Wskaźniki pokrywają się co do:

  • Motywacji sprawcy
  • Naruszonych obowiązków
  • Następstw czynu (szkody, krzywdy)

Co ważne, o winie i stopniu winy można mówić dopiero jeśli stopień społecznej szkodliwości czynu jest wyższy niż znikomy, co warunkuje karygodność czynu, stopień społecznej szkodliwości determinuje stopień winy. Znikoma (brak) społeczna szkodliwość wyłącza przestępność, podobnie jak brak winy i brak bezprawności.

Art.  1.  [Struktura przestępstwa. Warunki odpowiedzialności]

§  1. Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia.

§  2. Nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma.

§  3. Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu.

Postuluje się aby w prawie cywilnym i karnym posługiwać się tym samym pojęciem winy.

Okoliczności wyłączające bezprawność (kontratypy) to:

  • Obrona konieczna
  • Stan wyższej konieczności (art. 26 par. 1)
  • Działanie w ramach uprawnień lub obowiązków
  • Zgoda pokrzywdzonego
  • Czynności lecznicze
  • Czynności wychowawcze
  • Uprawianie sportu
  • Uzasadnione ryzyko
  • Ostateczna potrzeba
  • Zwyczaj

Bezprawność ma jednolitą treść w każdej gałęzi prawa ale różny zakres, szerszy w prawie cywilnym, inny w reżimie deliktowym i kontraktowym. Jeśli więc na gruncie prawa cywilnego zachowanie jest ocenione jako zgodne z prawem, to jest też zgodne z prawem na gruncie prawa karnego.

Wina w prawie administracyjnym

Prawo administracyjne nie zajmuje się zagadnieniem winy, należy więc korzystać z dorobku prawa cywilnego oraz karnego w tym względzie. W zależności od materii prawa administracyjnego (publicznego) ustawodawca posługuje się terminem „wina” w sensie bliższym prawu karnemu a innym razem w sensie bliższym prawu cywilnemu. Przykładowo w postępowaniach o przywrócenie terminu winę należy rozumieć w sensie prawa cywilnego. W prawie administracyjnym nie ma ogólnych zasad odpowiedzialności, tak jak nie ma części ogólnej prawa administracyjnego, dlatego należy badać oddzielnie każdą normę prawa administracyjnego materialnego, w celu ustalenia czy odpowiedzialność za niezastosowanie tej normy opiera się na zasadzie winy czy też nie, czy wina jest przesłanką sankcji administracyjnej.